Na al die medische en ambachtelijke recepten een paar eetbare zaken. Een oeroud Brabants recept: worstenbrood. Voor de afwisseling gelardeerd met bewegende beelden en geluid. In het receptenschrift heb ik alleen het 'worstgedeelte' terug kunnen vinden.  Het filmpje laat ook zien hoe het deeg gemaakt moet worden. Op dezelfde pagina in het schrift trof ik ook het recept van zandkoekjes aan: samen met (klein-)kinderen in de keuken is dat weer een hele middag plezier!  En tenslotte: op de linkerpagina recepten voor het bereiden van krakelingen: deze heb ik niet getranscribeerd. Beschouw het als een oefening in de paleografie.



Worst voor Worstebroodjes
gehakt half Kalfs en half Varkens
op een pond vleesch
1 beschuit
1 ei
peper zout een een beetje noot
_______________________________
Zandkoekjes
2 kilo beste tarwebloem
1 1/2 [pond] wit suiker
1 [pond] boter
een beetje pothasch
als den deeg gereed is dan een
stuk er van maken als ammandel
brood van boven en onder
met grof wit suiker bestrooien
dan wat laten staan
een halven dag en daarna
snijden als ammandelbrood

Dit receptenschrift begint met keurig ingeschreven franstalige recepten -of eigenlijk zijn het slechts ingrediëntenlijstjes zoals de marsepeinrecepten die ik al eerder beschreef. Inmiddels is het frans verdwenen en is het schrift een kliederschrift geworden; al is dat misschien wel de charme. Wie kent niet de veelgebruikte recepten van moeder of oma (sorry heren): vetvlekken, ezelsoren, verbeterd en aangetast door de tand des tijds.
Aan dit lijstje is ook een halvering van de benodigde ingrediënten naast geschreven. Let op de bijzondere halvering van  83/4 & (pond) Suiker!!! Nou is bijna 9 pond suiker en 10 pond bloem ook wel een haast professionele hoeveelheid. Dit doet de vraag rijzen of we hier te maken hebben met een bakkers-schriftje!

#34
Om Rooden Inkt te maaken
Neemt 1 1/4 Lood Brasilien Hoút
1 Lood Aluin
1/2 pint Wijn Azijn
met water gekookt maar niet
te lang

#35
Voorschriften van Galliers in zijn
trap der jeugd om Rooden Vermi-
lioen inkt te maaken.

Neemt Vermilioen, wrijft het op een
steen tot het geelachtig word met
schoon water.
Dan doet deeze natte massa in een
uitgeholde stuk krijt teneinde de
vogtigheid in het krijt moge trekken.
En bewaar de daar in droog liggende
vermilioen tot uw gebruik.
Als gij ze gebruiken wilt, mengd zoo
veel u genoeg is met wit van een
eij tot de dikte van breij - laat dat
in een glas door de zonnestraalen droo
gen, doed het gedroogd zijnde in een
doosje, en als gij rood schrijven wilt
zoomengd het met eijer wit en
water, zo dat het water toch meer
der  zij als het eijwit.
komen er blaasjes in zoo doed
een weinig Myrrhe in de verwe
dan zullen zij in het omroeren ver
dwijnen.

Weer zo'n verrassend, vrolijk woord: "kwikzilver". Het recept dat ik aantrof in het apothekerschrift sprak meteen tot mijn verbeelding: alchemie! Kwikzilver maken uit lood.  Dat lood giftig is weet iedereen natuurlijk wel en kwik is ook niet zonder gevaar, maar wat dan weer precies kwikzilver is? Gemaakt van lood met zout is dit een mij onbekend chemisch proces.

Dat het gevaar van lood allang bekend is, blijkt wel uit o.a. deze publicatie uit 1756 . In de wikipedia las ik over de toepassing van kwiknitraat in de 18e en 19e eeuw.  Destijds werd kwik(II)nitraat gebruikt om bont los te maken van dieren, en kwikdamp werd gebruikt om vilt te fabriceren, dat onder andere gebruikt werd voor hoeden. Later bleek dit de oorzaak te zijn van hersenbeschadigingen bij mensen die kleding van deze materialen maakten. Hier komt waarschijnlijk ook de Engelse uitdrukking mad as a hatter (zo gek als een hoedenmaker) vandaan.

Benieuwd of het onderstaande recept ook voor deze activiteiten werd gebruikt! Heeft iemand hier weet van?



om Quikzilver úit lood te maaken
Neem Lood dat tot zeer dúnne plaat=
jes geslagen of geplet is.
Leg die plaatjes in een glaazen
vat maar strooy tússen en
op die plaatjes Zout maak het
Glas te [decken] digt toe en laat het
aldus negen dagen onder de
aarde staan. Zoo zúlt gij
goed Quik-zilver hebben volgens
opgaave van Johannes Adam
Weber in zijne Cúriose únd Frücht=
reiche Discúrsen pag 1213, den hoog=
dúitsche uit het latijn gemaakte ver=
taalinge

Eindelijk, Sinterklaas is weer in het land! De pepernoten, chocolade beesten en marsepeinen lekkernijen waren helaas al meteen na de zomervakantie beschikbaar: onzinnige commercie want de Sinterklaastijd begint pas als de Goedheiligman weer in levende lijve in Nederland is. Daarom vandaag een tweetal luxe Marsepeinrecepten uit de "fijne keuken".

Veel middeltjes van vroeger worden nog steeds gebruikt, soms in een verfijndere vorm, met een extra geurtje, een betere smeerbaarheid of houdbaarheid. Ik kan me nog herinneren dat we thuis vroeger zinkzalf hadden: een middeltje tegen van alles, kan ik me herinneren. Op mijn speurtocht naar de ingrediënten van het onderstaande recept kwam ik de betekenis van Lapis Calminaris tegen.
Onder de naam Calamine wordt dit middel nog steeds gebruikt als zalf en het lijkt erop dat het dezelfde zalf is als wij vroeger gebruikten! Zinkoxide oftewel zinkzalf.

Compositie tot een uitmuntende

Brand- en Wondenzalv

R.

een kan boom-oly

een pond geel wasch. laat dit te

zamen in een nieuwe

aarde pot een quart úúr

zieden. dan neem

een en een vierde pond Lapis Cal

minaris - maak die zeer

fijn doed ze in de gezodene oly en wasch, en roer dezel

ve met een houte spatel

zoolang van de grond af

tot de zalf koud is en de

Lapis Calminaris niet

meer kan zinken.

Deeze zalv moet zeer dún

op linne gesmeerd worden

zij trekt den brand uit en

geneest alle wonden.

voor het originele recept zie hier

Hazepeper

Men ontlid de Haas dan zet men hem op in een
castrol met azijn fijn gesneden juin zout foelie noot
nagelgruis peper Zuiker boter ... beschuit als
hij bijna klaar is giet men er wat wijn bij, en moet
omtrent 2 uure stoven
als een haas bevrozen is hangt men hem op tot dat
hij uit de neus bloeid dan legt men hem in wijn
waarin men hem wel acht dagen kan late liggen
maar drie dagen is ook goed.

Voor het origiele recept, klik hier.

Er bestaan planten die bij 'vroeger' horen en voor mij is dat toch algauw meer dan 40 jaar geleden. Vooral de vrouwentong, Christusdoorn en hertshoorn. Als kind spreken deze namen natuurlijk tot de verbeelding, maar ook de verschijningsvorm doet mee. Met name de hertshoorn heb ik altijd een prachtige, beetje mysterieuze plant gevonden. Nu weet ik (nog steeds) niet veel van planten en de Latijnse namen zijn me helemaal onbekend. Wat schetst mijn verbazing, toen ik las dat deze hertshoorn kennelijk tot de orchideeën behoort en vroeger een belangrijk geneesmiddel tegen flauwtes en onmachten was! Of heb ik hiermee teveel zaken op een hoop gegooid? De betekenis van castorei is nog in nevenelen gehuld. Welke apotheker komt ons te hulp?


Overigens is het veel potjeslatijn vandaag, lees het originele recept.

Tegen de Flaauwtes en on
magten der Vrouwen

[Rx] Liqúoris Cornu Cervi [33$]
Essentiae Castorei
Spiritus Nitri Dulcis
Essentiae Alexipharmic
Sthalii ana 3 ii
Detúr. Signetúr 80. Druppels
pro dosi

Het gebruik van Orlyaan of "orleaan" als kleurstof voor zijde lijkt een kostbare zaak te zijn geweest. De orleaanboom groeit in Zuid-Amerika en de indianen gebruikten de kleurstof voor het beschilderen van de huid. Tegenwoordig wordt de kleurstof gebruikt in lippenstift en margarine! codenummer E160! De kleurstof wordt (in Frankrijk) nog steeds gebruikt voor het kleuren van de korst van kazen. Voor het originele recept klikt u hier.


om zijde stoffen of linten
orange te verwe te geeven

Neemt 1/4 [&&] Orlyaan
1/2 lood Gom
en voor 4 duiten Potasch
waater na Rato. dit dan aan de kook
maaken; als het kookt dan het lint
of de stoffe daar in doen en mede laaten
doorkooken; dan uithalen en aanstonds
in koud water doen

Rum Pudding

Voor 4 stuivers end witte Brood fijn gewre
ven 1/4 rozijne 1/4 krinte 6 eijers apart
Dooyers en wit geklopt 1 wijn glas rum
1/4 witte Zuiker dit alles door elkaar geroerd
en in de pan gedaan die men eerst goed
bestrijkt en moet een goed uur koken

Voor het originele recept, klik hier.

Patrijzen braden

de patrijzen worden uitgehaald en gebraden als kippen de poten worden schuins over
een gelegd en vastgebonden tot dat zijgebraden zijn, men moet niets van de poten afsnijden als de nagels men moet de veeren van de kop niet uitplukken maar moet met de veeren er op gebraden worden
------------------------------------------------
Sneppen braad men op dezelven
manier, maar watersneppen
worden niet uit gehaald, en men
legt sneedjes wittenbrood er onder die
men van de sous laat doortrekken
en brengt ze mede op tafel

Voor het originele recept, klik hier.

Dit keer een special voor vrouwen. In de boedel van mijn tante die naar een verpleeghuis verhuisde, trof ik het boekje "Het Boek voor Moeder en Dochter. volledig onderricht in alles wat eene vrouw, als huishoudster en moeder, dient te weten. met kerkelijke goedkeuring." het boekje werd uitgegeven in 1907 en merkwaardig genoeg geschreven door een 'R.K. Priester'. Het is een fascinerend boekje waarin veel bekende en onbekende huismiddeltjes beschreven staan, maar ook (en vooral) veel regels die moeten worden nageleefd vooraleer het stempel "goede R.K huisvrouw" te kunnen krijgen. Ik zal nooit in die categorie terecht komen, te laat onder ogen gekregen... gelukkig.

Veel huismiddeltjes en tips die we in de receptenboekjes tegenkomen, staan hier ook in dit boekje, maar natuurlijk niet de echte medische recepten, daar had de priester zich kennelijk niet mee te bemoeien. En zeker niet met die heel intieme, vrouwelijke recepten. Zoals de volgende twee recepten voor het opwekken van weeën


om Weeën te verwekken.
[Ry] een handvol Melisse
afgetrokken in kookend waater.
eenige drúppelen Liquor anodyni
Mineral. Hofmanni
doet van het afgegooten waater
een theekopje vol en giet daar
in eenige druppels van de Liquor
Anod.
geeft van tijd tot tijd die gifte

om weeën te verwekken.
[Ry} Borax 2 scrupels.

Meer lezen over Melisse
en het originele recept.

Een huismiddeltje deze keer. Of de slager nog varkensreuzel verkoopt?

&16
Om ijzer tegen t roesten te bewaa=
ren
Neemt 1/4 ongezouten verkens
reusel (gesmolten
2 lood potlood
1 stuiver boomoly
1 lood campher
met dit mengzel wel door een ge
daan bestrijk het ijzer

Het wordt tijd voor een inktrecept, zwarte inkt. Dat is moeilijk kiezen: in het apothekersschrift kwam ik alleen al voor zwarte inkt aan dertig (30!) verschillende recepten! Dan maar gewoon bij het begin beginnen: #1.



#1.om Zwarten inkt te maaken
Neemd
1/4 Gestooten Galnooten
1/8 Kooper-rood
2 lood Gom
1 lood Zout, te zaamen
op
1 pint regenwaater en
1/2 pint azijn bij het vúúr
of in sterke zonneschijn
getrokken.

#2
Om Zwarten inkt te maaken
die wat meer blinkt en
schielijker op het papier op
droogd neemt de Ingredi=
enten $1 opgegeeven, behal
ven dat in plaats van 2 lood
gom 4 lood genoomen werde
en behandeld het voor het
overige in maniere voorschree
ven.


Of wilt u liever het originele recept zien?

Febr(uari) Moestuin omspitten
Maart Zuuring verplanten met wass(ende) maan op 4 voetsbedden 1 1/2 voetpaden in goeden welgemesten grond lommerig dikwijls afsnyden en met rotte mist bedekken.
Peterselie zaayen met n(ieuwe) maan - 4 v(oe)tbedden.
(1) Seldrie zaayen met n(ieuwe) m(aan) op rab.(?) voor schutt. 3 v(oet) breedte
(3) Dragon planten --- wass(ende) m(aan)- rab. ---- ----- gen 't zuiden
(4) Radys zaayen afgaande maan op rab. -------------------------------------
Aardbezien zaaijen en planten op bedden v(an) 4 voet -
4 regels
en in de reyen elke plant 1 voet van elkaar
in goeden vett. grond, en lommerig. Omze zuiver te
plukken bestrooid men de bedden met een weinig wit
zand - Des winters met molm bedekken. - om
groote aardb. te krijgen moet men jaarlijks nieuwe
planten verplanten en alle zijdscheuten, als ook
de laatste bloemen en knoppen afnypen.
April (4) Radys zaayen met volle maan enz. als boven.
Keulen ----- -- afg. ----- op 4 v(oet) bedd(en).
(3) Peterzalie wortelen zaayen afg. maan op 4 v(oet) bedd(en).
(5) Romulatren en prey (5) zaayen ---------------------------
Mey Tuinkers zaayen nieuwe maan (2)
(4) Radys --- volle --- op 4 v(oet)bedd(en)
Juny (4)Radys --- volle --- Rab als boven 3 v(oetbedden)
Aug. Begin Peterselie zaayen N(ieuwe) maan op 4 v(oet)bed(den)
Half Aardbeien verplanten als in maart
Sept Zuuring ------ Wass(ende maan) --- Rab
(1) op een warme plaats in goeden vetten grond, en ruim
ophoogen met molm 's winters met ruige mist dek
ken om dat ze niet veel tegen koude kan.
(2) Kers niet te laag by den grond afsnyden
(3) in de schaduw vogtig en zondig heel ruim; het loof
niet afsnyden
(4) den grond met houtasch bestrooyen om van de aardvloo
yen te bevrijden
(5) in november uit den grond doen de Romulatren
(6) de prey by het verplanten de wortelen te zuiveren met
een schaar en de punten afsnyden
(7) de seldery, welbegieten, met aarde aanhoogen om geel
te worden - by vriezend weer uit den grond

N.B. alle wintergroenten 10 dagen na St.Jan te zaayen om niet in
't zaad te schieten

Voor het origineel, klik hier.

Vandaag een recept om de voorraad van de koekjestrommel aan te vullen.
Allerhande koekjestrommels!!
Het originele recept staat weer op flickr.

Allerhande deeg
(in kantlijn:) zetten als botergoed
6 kilo zeeuwse tarwe bloem
4 " gele basterd
4 " boter
6 eieren
2 kroesjes water
1 lood pottasch

1/° Dit deeg zoals het is en uitgerold
noemt men boterbeestjes
/2 den deeg met citroenolie of rasp
Vermengd zijn citroenkoekjes
uitrollen en hierop suiker of fijn
gemalen sucade strooien
3/ Kaneelwafeltjes
uitrollen en met kaneelbestrijken
daarna met een kamlatje er over
gaan en er dan [] stukjes van
maken

Om kip te stoven

De kip zet men op met water en zout
als die wat gestoofd heeft schept men er het
vet af dan doet men er boter nootemus
-kaat en citroen bij Men neemt een
stronk geele selrie laat die aan elkan
=deren kookt die af en legt die heel
om de kip en laat het tezamen stoven
Men doet ook dooyers van eyeren in de sous
als men aanzicht zoo kan men ook met
schitten (of: scnitten?) doen, Men kan ook kip tot
stukken snyden en stoven dan kan men
snolselrie stoven met citroen en er die
by doen

Voor het originele recept, klik hier.

Schilpad soep

men neemt een runs stuk waar men
sterke bouillon van trekt, doet gekapte
ajuin in een pan met een grote klouw bote(r),
blijven roeren als de ajuin gaar en bruin
gebraden is, strooid men er blom door
die men mede laat bruineren, dan doet
men er het vleesch van kalfs kop by
die tot vierkante stukjes gesneden
zijn, en laat dit met dit alles braden
dan doet men het by den bouillon daar
men het vleesch uitgenomen heeft -- men
doet er wat caiennepeper by
en laat het zoo nog wat door
koken als men opdoet, doet men
er drie dooyers van eijeren by het
sap van twee citroenen en een halve
fles Madera -- Men moet er
ook wat sago by mede laten door
koken

Voor het originele recept, klik hier.

We laten u niet langer in onzekerheid: de kletskoppen zijn nu aan de beurt. Een heel eenvoudig recept, eigenlijk niet meer dan een ingrediëntenlijstje, is alles wat ik aantrof in het notitieboekje van 10 x 16 cm. In het boekje staat op de binnenzijde van de kaft: ' A.F. Smulders 23 April 1859' In het boekje liggen een aantal losse blaadjes, van latere datum ('15 september 1870').
Meteen werd ik al geconfronteerd met een vertalingspuzzeltje: wat bedoelde de schrijver/ster met het teken achter de 2? Betekent het 'deel' of is het een vergissing, dat lijkt niet zo te zijn want exact hetzelfde teken komt ook verderop nog eens voor. Is dit het een oude maat?
En dan natuurlijk de vraag: gaan we dit bakken of gewoon harden? Gelukkig hebben we voor het antwoord op die vraag moderne oplossingen.
Het is nog niet zo eenvoudig hoor: de fijne keuken!

Kletskopjes
2 & 2 ons lichte basterd
1/2 Kilo meel 8 lood boter
1/2 & gepelde amandelen
1 ons gehakte sucade
een beetje water

Tegen den dauwworm der kinderen

Neem 10 handenvol klimop in
1 pint loopend waater tegen
den stroom opgeschept.
Op de helft verkookt in een nieuwe
aarde verglaasde pan die nog nooit
gebruikt is.
Neem voorts een lap oud linnen
liefst blaauw geverfd linnen.
Maak daar van een muts naar de
grootte van het hoofd.
Maak die muts nat in het warme
afkooksel en zet ze het kind
op 't hoofd
Houd die muts gedurig nat door
middel van een stuk van dat
blaauw linnen dat in het
warmgehouden of weder warm
gemaakte afkooksel natgesopt is
Ook moet het kind overal waar
zich de dauwworm laat zien
met zodanig natgemaakte
lap gewasschen worden, en men
moet zorgen dat het kind meer
als gewoon open lijf hebben.

Voor een afbeelding van de originele tekst, klik hier
Dauwworm is een soort eczeem dat vooral bij baby's en hele jonge kinderen voorkomt.

Het zijn voor mij de lekkerste koekjes bij de koffie maar ook als toetje met ijs doen ze het erg goed: kletskoppen. Een woord dat je als kind aanspreekt en dat maakt de koekjes nog lekkerder. Zo zijn er nog meer namen van gerechten en lekkernijen die tot de verbeelding spreken. Lange vingers natuurlijk, watergruwel, maar wij moesten vroeger ook vreselijk lachen als we bij de slager buiklapjes moesten gaan halen. Grootmoeders recepten. De boekhandels liggen er vol mee. Waarom dan toch deze schijnbaar overbodige blog met oude recepten? Toen we laatst in het archief aan het zoeken waren in een van de dozen vol verrassingen (de Collectie Handschriften) troffen we daar een aantal losse receptenschriftjes aan. De schriftjes zijn gehavend, niet allemaal even leesbaar, maar ze hebben de tand des tijds doorstaan. Er staan recepten in voor het bereiden van heerlijke gerechten, medicinale zalfjes, poedertjes en drankjes, maar ook voor ambachtelijke zaken als het vervaardigen van verschillende soorten inkt, het overbrengen van een prent op een glas.
Het oudste schriftje is eind 18de eeuws, de andere schriften zijn waarschijnlijk eind 19de eeuws.